Aleksandra z
Czartoryskich Ogińska urodziła się 19 marca 1730 roku w Warszawie
przynosząc sobie pierwsze oficjalne imię, którego właściwie nie używała.
Zawsze podpisywała się imieniem Aleksandra i obchodziła imieniny 3 maja.
Pochodziła z jednego
z najświetniejszych rodów ówczesnej Rzeczypospolitej. Była córką księcia
Michała Fryderyka Czartoryskiego (1696 – 1775) podkanclerza a później
kanclerza wielkiego litewskiego i Eleonory Moniki z Waldsteinów.
Dzieciństwo spędziła
w domu rodzinnym w Przybysławicach, Wołczynie i w warszawskim pałacu.
Często przebywała też u swoich dziadków w Siedlcach, które były własnością
Czartoryskich od 1668 roku.
Mając 18 lat wyszła
za mąż za Michała Antoniego Sapiehę, wojewodę podlaskiego, który poza
polityką interesował się literaturą i muzyką. Przełożył na język polski
„Tragedię Zairy” Woltera oraz kilka innych utworów. Sam również pisywał i
prawdopodobnie publikował wiersze. Małżeństwo z wojewodą (później
podkanclerzym) okazało się szczęśliwe, jednak nie trwało zbyt długo. 11
października 1760 roku (po dwunastu latach małżeństwa) Aleksandra została
wdową.
Kilka miesięcy
później wyszła za mąż za Michała Kazimierza Ogińskiego, pisarza polnego
litewskiego. Aleksandra i Michał Ogińscy osiedlili się w Słonimiu, który
odziedziczyła po pierwszym mężu. Księżna zajęła się tam zarządzaniem
majątku i renowacją pałacu.
6 września 1764 roku
w wyniku wolnej elekcji na tron polski wstąpił Stanisław Poniatowski,
cioteczny brat księżnej Aleksandry. Choć wcześniej myślała o koronie dla
swego męża, z całą energią włączyła się do zjednywania zwolenników dla
nowego władcy na Litwie. Król docenił jej wysiłki i już w grudniu mąż
księżnej otrzymał urząd wojewody wileńskiego, a w 1768 roku uzyskał
godność hetmana wielkiego litewskiego. W tym samym roku w lutym w Barze na
Podolu zawiązany został związek zbrojny pod nazwą konfederacji barskiej.
Wówczas poglądy polityczne Ogińskich podzieliły się. Mąż księżnej popierał
konfederatów występujących przeciw reformatorskim pomysłom króla i przeciw
Rosji, ona sama zaś nadal była wierna królowi i jego polityce. Jej pałac w
Warszawie często był miejscem nie tylko spotkań towarzyskich z udziałem
króla, ale i miejscem różnych
poufnych rozmów politycznych. Za udział w konfederacji książę zapłacił
konfiskatą swych dóbr na Litwie i na kilka lat musiał wyjechać z Polski.
Mimo to księżna potrafiła utrzymać we własnych rękach znaczną część
majątku. Po powrocie męża w 1774 roku Ogińscy zamieszkali w Słonimiu,
jednak separacja małżonków była nieunikniona. Momentem, który umożliwił
księżnej usamodzielnienie się, była śmierć ojca w 1775
roku. Małżonkowie rozstali się w przyjaźni i wzajemnym szacunku.
Aleksandra przeniosła się do swej dziedzicznej posiadłości w Siedlcach i
zajęła się rozbudową miasta, które w okresie jej rządów przeżywało
najlepszy okres w swej dotychczasowej historii.
Rezydencją księżnej
stał się pałac zbudowany przez Kazimierza Czartoryskiego na początku XVIII
wieku. Na jej życzenie został on gruntownie
przekształcony i rozbudowany. Pomysł urządzenia piętra tej budowli jest
prawdopodobnie autorstwa samego króla – Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Księżna ukończyła też budowle rozpoczęte jeszcze za życia ojca – dzwonnicę
i plebanię oraz wykończenie wnętrza kościoła parafialnego. Jednocześnie
rozbudowała miejski ratusz, dostawiając dwa skrzydła poprzeczne, które
przeznaczono na sklepy.
W 1784 roku na
ratuszu zainstalowano piorunochron. Było to ogromne wydarzenie dla miasta,
gdyż wcześniej piorunochron zainstalowano tylko na Zamku Królewskim w
Warszawie. W 1783 roku, spodziewając się wizyty króla, nakazała wytyczyć i
urządzić nową ulicę wiodącą z pałacu do kościoła parafialnego – ulicę tę
nazwano Pałacową (obecnie T. Kościuszki). Na rogu tej ulicy nieopodal
pałacu księżna wybudowała okazałą oficynę pałacową w stylu klasycystycznym
(obecnie mieści się tam Archiwum Państwowe). Znajdowały się tam mieszkania
dla licznie odwiedzających hetmanową gości. Wtedy też powstało istniejące
do dziś założenie architektoniczne zabudowy miasta – dotychczasowa droga
dojazdowa do pałacu (obecnie ulica Asłanowicza) zakończona kolumną
toskańską zwieńczoną krzyżem.
Na tyłach rezydencji
księżna założyła ogród romantyczny nazwany „Aleksandrią”, który był
wyrazem modnych wówczas dążeń do życia blisko natury. Kompozycja ogrodu z
rozbudowanym systemem wodnym i różnorodnością pawilonów, nadawała temu
miejscu niepowtarzalny urok. Sieć kanałów przecinająca park ze stawem
zasilanym przez rzeczkę umożliwiała żeglugę. Do naszych czasów przetrwał
tylko niewielki fragment tego pięknego ogrodu. Z 30 obiektów parkowych
pozostał tylko jeden mostek i nieliczny, ale niezwykle cenny starodrzew –
ponad dwustuletnie lipy, buki i graby.
Obok prac
budowlanych księżna prowadziła ożywione życie towarzyskie. W krótkim
czasie stworzyła
w Siedlcach wspaniały ośrodek kultury dworskiej.
Jej wielką namiętnością był
teatr. Z ogromną pasją przygotowywała przedstawienia. Założyła własny
teatr, przeznaczając na jego potrzeby sale swego pałacu.
W dniach 20 – 25
lipca 1783 roku hetmanowa Ogińska gościła w swej rezydencji króla
Stanisława Augusta Poniatowskiego, swojego ciotecznego brata. Gościła też
Tadeusza Kościuszkę – naczelnika powstania, którego obdarowała cennym
pierścieniem.
Księżna żywo
reagowała na wydarzenia polityczne, którymi żyła wówczas Polska. Gdy Sejm
Wielki uchwalił powiększenie liczby wojska, ofiarowała na ten cel znaczną
sumę – 11000 złotych.
We wszystkich swych
dobrach prowadziła też działalność filantropijną. W Siedlcach oprócz
szpitala była też kuchnia dla ubogich, gdzie wydawano darmo obiady dla
najuboższych. Aleksandra Ogińska słynęła z życzliwości i dobroci oraz
dbałości o poddanych, interesowała się losem swych dworzan, nigdy nie była
obojętna na zanoszone do niej prośby.
Zmarła 28 sierpnia 1798
roku na zapalenie płuc. Została pochowana w kaplicy, którą sama wcześniej
kazała wybudować.